معرفی تصویرسازی علمی و زیرشاخه های آن

تصویرسازی علمی یک شغل و حرفه ی میان رشته ایِ تخصصی محسوب می شود که از یک سو به هنرهای تجسمی وابسته است و از سوی دیگر به علم و شاخه های مختلف آن. به همین دلیل برای اینکه بتوان توصیفی از تصویرسازی علمی ارائه داد، در ابتدا لازم است این دو کلمه را از یکدیگر تفکیک کرده و معنای هر یک را بطور جداگانه بیان کرد و سپس به تعریفی جامع از تصویرسازی علمی پرداخت.

تعریف تصویرسازی:

بطور خلاصه، تصویرسازی یکی از شاخه های هنرهای تجسمی است که به نمایش، تفسیر یا توضیح بصری یک متن، مفهوم یا روایت می پردازد و در رسانه هایی از قبیل پوستر، آگهی، مجلات، کتاب ها، ابزارهای آموزشی، انیمیشن، بازی های ویدئویی و فیلم ها مورد استفاده قرار می گیرد(1). تصویرسازی برای گروه های سنی مختلف و با استفاده از ابزارهای گوناگون و رایج همچون آبرنگ، مدادرنگی، اکرلیک، قلم فلزی، نرم افزارهای دیجیتالِ دو بعدی و سه بعدی انجام می شود.

از جمله زیر شاخه های تصویرسازی می توان به تصویرسازی آموزشی، تخیلی، فنی مهندسی، علوم طبیعی، تاریخی و علمی تخیلی اشاره کرد.

تعریف علم:

“علم” معادل واژه انگلیسی Science است و از ریشه لاتین scienta برگرفته شده است که بر اساس دیکشنری مریام - وبستر (Merriam-Webster) به معنای دانش مبتنی بر داده های قابل اثبات و تولید مجدد می باشد. بر طبق گزارش دانشگاه کالیفرنیا، یکی از جنبه‌های مهم فرآیند علمی این است که تنها بر دنیای طبیعی تمرکز می کند و هر چیزی که فرا طبیعی خوانده شود، جایگاهی در تعریف علم نخواهد داشت. در واقع علم یک روش نظام مند و منطقی برای پی بردن به نحوه‌ی کارکرد اجزای موجود در جهان است و دانشی است که بر پایه واقعیت‌ها قرار دارد، نه نظر یا ترجیحات(2).

یکی از مهم ترین معیارهای علمی بودن یک پدیده، تکرار پذیری آن است. اگر آزمایشی یک بار انجام شده و نتایج آن گزارش شده است، هر چقدر هم که این آزمایش در فضای دقیق و با نظارت کامل انجام شده باشد، حتماً باید «تکرار پذیر» باشد. یعنی افراد مختلف در نقاط مختلف کره‌ی زمین و در زمان‌های مختلف، اگر همان ابزارها و شرایط را فراهم کنند، باید بتوانند دقیقا همان نتیجه را بگیرند(3).

شاخه‌های اصلی علم شامل علوم طبیعی، علوم فنی-مهندسی و علوم انسانی می‌باشد. علومی هم‌چون زیست شناسی، پزشکی، گیاه شناسی، جانورشناسی، جغرافیای طبیعی، انسان شناسی(فرگشت جسمانی)، اخترشناسی و دیرینه‌شناسی، جزء زیرشاخه‌های علوم طبیعی محسوب می شوند. رشته‌های عمران، معماری، باستان‌شناسی، برق و مکانیک جزء علوم فنی-مهندسی بشمار می‌روند. برخی از شاخه‌های علوم انسانی نیز شامل تاریخ، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی می‌باشند.

تعریف تصویرسازی علمی:

تصویر سازی علمی یکی از شاخه های هنرهای تجسمی است که نمایش دهنده ی جنبه های بصری مباحث علمی، بخصوص مشاهدات جهان طبیعی است. همانطور که تصویرسازی آموزشی و داستانی، منعکس کننده مباحث فرهنگی هستند، تصویرسازی علمی منعکس کننده یافته های علم و فناوری است و در اغلب اوقات، تصویری را به بینندگان ارائه می دهد که با چشم غیر مصلح قادر به دیدن آن نیستند؛ از مولکول ها و ویروس ها گرفته تا کهکشان ها و کل عالم هستی، از آناتومی داخلی بندپایان و گیاهان تا زمین شناسی و بازسازی حیات منقرض شده (4).

در واقع آناتومی، شکلها، جزئیات و مفاهیمی که نمی‌توان آنها را با کلمات منتقل کرد، ماهیت این هنر را تشکیل میدهند. کاربرد این نوع تصویرسازی بسیار گسترده است، از جمله در زمینه تولید و نشر مجلات و کتاب‌های تخصصی علوم طبیعی و علوم فنی-مهندسی، کتابهای درسی، دفترچه‌های راهنما، نمایش در موزهها، وب سایت‌ها و مقالات علمی- پژوهشی (4).

در رابطه با تصویرگران علمی، باید گفت که آنان هنرمندانی در خدمت علم هستند. آن ها با استفاده از مشاهدات آگاهانه ی علمی، همراه با مهارت های فنی و زیبایی شناسی، با دقت بسیار بالا، موضوعات علمی را به تصویر می‌کشند. به عبارت دیگر یک تصویرگر علمی خبره، علاقه و گرایش درونی به علم و هنر را بطور همزمان در خود احساس می کند. در اغلب اوقات او می تواند چیزهایی را مشاهده کند که چشمان یک دانشمند از دیدن آن غافل می ماند. گوته که شاعر، ادیب، نویسنده، نقاش، انسان‌شناس، فیلسوف و سیاست‌مدار آلمانی بود، می گوید: شما واقعا قادر به مشاهده یک گیاه نخواهید بود مگر آنکه بتوانید آن را ترسیم کنید (4). اگرچه بسیاری از تصویرگران علمی، دانش آموختگان هنرهای زیبا هستند و در آثار خود اصول زیبایی شناسی را رعایت می کنند و تصاویر علمی دقیق و زیبایی را به نمایش می گذارند، اما رسیدن به تعالی زیبایی شناسی هیچگاه هدف اصلی در تصویرسازی علمی نبوده است، زیرا پایبند بودن به یافته ها و اصول علمی در این کار از اولویت بیشتری برخوردار است. در واقع زمانی که دانشمندان قصد دارند مقالات خود را در مجلات علمی، جزوات و کتاب ها منتشر کنند، برای برقراری ارتباط با مخاطبان خود به متخصصان این رشته مراجعه می کنند. به معنای دقیق تر، تصویرسازی علمی پلی است برای برقراری ارتباط بین نظریات و اکتشافات دانشمندان با مخاطبان.

زیرشاخه های تصویرسازی علمی:

تصویرسازی علمی شامل سه شاخه ی اصلیِ علوم طبیعی، فنی و تاریخی می شود:

الف : تصویرسازی علوم طبیعی:

تصویرسازی علوم طبیعی صرفا بر روی مباحث و رویدادهایی متمرکز است که بطور کاملا طبیعی و بدون دخالت صنعت و تکنولوژی های ساخته ی دست بشر بوجود آمده باشد مانند رشته های زیست شناسی، پزشکی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی، جغرافیای طبیعی، انسان شناسی (فرگشت جسمانی)، اخترشناسی و دیرینه شناسی.

ب : تصویرسازی فنی:

تصویرسازی فنی شامل علوم نقشه ‌برداری، باستان شناسی، معماری، مکانیک، هوافضا، برق و الکترونیک می باشد.

ج : تصویرسازی تاریخی:

منظور از تصویرسازی تاریخی، صرفا به تصویر کشیدن متونی گفته می شود که تاریخ نگار یا نویسنده ی آن ها، علاوه بر شرح وقایع تاریخی، به تحلیل و بررسی آن وقایع نیز می پردازد. زیرا علمِ تاریخ، تنها به آن دسته از کتاب ها و مطالب تاریخی گفته می شود که تاریخ نگار با علم و نگاهی جامعه شناختی و انسان شناسانه به محتوای اثر خویش بنگرد و ضمن گزارشِ داستان ها و وقایع تاریخی، به تحلیل و یا علت وقوع آن حوادث بپردازد و حتی به پیامد های مثبت و منفی آن ها نیز اشاره کند (5).

نکته مهم دیگر در تعریف تصویرسازی تاریخی این است که در بسیاری از مواقع، تصویرسازی تاریخی با تصویرسازی باستان شناسی و همچنین دانش جغرافیا در هم می آمیزند تا مخاطبان به یک دید همه جانبه و کامل از آن واقعه تاریخی دست یابند.

منابع:

1- Database of Scientific Illustrators 1450-1950
2- bigbangpage.com
3- motamem.org
4- Guild of Natural Science Illustrators
5- والش، مقدمه‌ای بر فلسفهٔ تاریخ، ۲۵.